Σαν σήμερα, στις 25 Αυγούστου του 1819, πεθαίνει ο Τζέιμς Βατ, ο σκοτσέζος εφευρέτης το όνομά του οποίου δόθηκε στη μονάδα μέτρησης της ηλεκτρικής ισχύος. Ο Τζέιμς Βατ συνέβαλε όσο λίγοι στη βιομηχανική επανάσταση, το κατακλυσμιαίο γεγονός που θα σφυρηλατούσε τη σύγχρονη εποχή.
Παρά το γεγονός ότι ως επιχειρηματίας υπήρξε τραγικός, ήταν διάνοια στη μηχανική και ο κινητήριος μοχλός τελικά πίσω από την τεχνολογική τομή που θα μεταμόρφωνε άρδην τις δυτικές κοινωνίες. Παρατήρησε τις κατασκευαστικές ατέλειες των πρώιμων ατμομηχανών και σύντομα θα τις τελειοποιούσε, ανοίγοντας διάπλατα τον δρόμο της χρήσης τους στη βιομηχανία.
Ο Τζέιμς Βατ ήταν προσωπικός φίλος του περίφημου οικονομολόγου Άνταμ Σμιθ. Κι αν το έργο του οικονομολόγου είναι η Βίβλος του καπιταλισμού, τότε η δουλειά του Βατ είναι η ίδια του η καρδιά!
Γιατί μπορεί ο Βατ να μην ανακάλυψε την ατμομηχανή, αλλά στα 50 χρόνια της ύπαρξής της στον κόσμο παρέμενε χωρίς εξέλιξη, με την περιορισμένη χρήση της να αφορά σχεδόν αποκλειστικά στα ορυχεία για την απάντληση του νερού. Ο Βατ είναι αυτός που θα διακρίνει τις ατέλειές της και θα την κάνει λειτουργική και αποδοτική, εγκαινιάζοντας μια νέα εποχή για την οικουμένη: τη βιομηχανική επανάσταση!
Γι’ αυτό και ο τίτλος που του αποδίδεται ως «πατέρας της ατμομηχανής» είναι απόλυτα δικαιολογημένος…
Πρώτα χρόνια
Ο Τζέιμς Βατ γεννιέται στις 19 Ιανουαρίου 1736 στο λιμάνι Γκρίνοκ της Σκοτίας, με το μέλλον του να φαντάζει ρόδινο: ο πατέρας του είναι φημισμένος ναυπηγός και πλοιοκτήτης, την ίδια στιγμή που η μητέρα του είναι γόνος αριστοκρατικής οικογένειας και ιδιαιτέρως μορφωμένος άνθρωπος, η οποία λειτουργεί και ως οικοδιδάσκαλος για τον γιο της.
Ο μικρός επιδεικνύει από νωρίς επιδεξιότητα στα μαστορέματα και κλίση στα μαθηματικά, με τον πατέρα του να του χαρίζει την πρώτη του εργαλειοθήκη και τον Τζέιμς να τη χρησιμοποιεί για να αποσυναρμολογεί τα παιχνίδια του αλλά και να κατασκευάζει καινούρια από περισσευούμενα εξαρτήματα. Όπως παρατηρεί εργάτης του πατέρα του, «ο Τζέιμι έχει μια ολόκληρη περιουσία στα δάχτυλά του!». Αυτός ο συνδυασμός της παρατηρητικότητας με την πρακτικότητα του νου του ήταν που θα έφερνε τη βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία αλλά και τον υπόλοιπο κόσμο…
Δύσκολες εποχές
Μια σειρά από αποτυχημένες επιχειρηματικές ενέργειες του πατέρα του, ενισχυμένες από την κακοδαιμονία που βυθίζει ένα από τα πλοία του, υπονομεύουν καθοριστικά την κληρονομιά του Τζέιμς: ο ίδιος πρέπει πλέον να μάθει μια τέχνη για να ζει. Η υγεία του πατέρα του αρχίζει να φθίνει με τον ίδιο ρυθμό που καταστρεφόταν οικονομικά, ενώ το 1953, με τον ίδιο σε ηλικία 17 ετών, χάνει τη μητέρα του.
Το καλοκαίρι του 1755, ο Τζέιμς δεν έχει άλλη επιλογή παρά να μετακομίσει στο Λονδίνο κυνηγώντας το όνειρο του πλουτισμού. Εκεί μαθαίνει την τέχνη της κατασκευής οργάνων παρατήρησης και φτιάχνει τα πρώτα δικά του εργαλεία. Η σκληρή δουλειά τον εξασθενεί ωστόσο σωματικά και τον αναγκάζει να επιστρέψει στη Σκοτία, με το φθινόπωρο του 1756 να τον βρίσκει στη Γλασκόβη.
Καθώς είναι ο μόνος εκπαιδευμένος κατασκευαστής επιστημονικών οργάνων της Σκοτίας, θεωρεί ότι το μέλλον του είναι εξασφαλισμένο. Η τοπική ένωση κατασκευαστών μπλοκάρει ωστόσο τα σχέδιά του να ανοίξει εργαστήριο επισκευής οργάνων, απαιτώντας από τον ίδιο περισσότερο χρόνο μαθητείας. Μόνο που δεν υπάρχει κανείς που να μπορεί να μαθητεύσει ο Βατ σε όλη τη Σκοτία, καθώς είναι ο μόνο εξειδικευμένος στην κατασκευή και επισκευή οργάνων παρατήρησης και υπολογιστικών εργαλείων από ορείχαλκο, όπως εξαρτήματα για τηλεσκόπια και βαρόμετρα, κλίμακες κ.ά.
Ευτυχώς για τον ίδιο, οι καθηγητές του Πανεπιστημίου της Γλασκόβης τον έχουν ανάγκη για να επισκευάζει τα ακαδημαϊκά και αστρονομικά όργανα και του αναθέτουν στα κρυφά δουλειές. Εκεί γνωρίζει το 1757 τον φυσικό και χημικό Τζόζεφ Μπλακ, καθώς και τον φημισμένο οικονομολόγο Άνταμ Σμιθ, με τους οποίους θα συνδεθεί με δυνατή φιλία. Ο ίδιος αυξάνει το πενιχρό εισόδημά του κατασκευάζοντας μουσικά όργανα, όπως βιολιά, φλάουτα και κιθάρες, χωρίς να γνωρίζει τίποτα από αρμονία. Κι όμως, τα μουσικά του όργανα είναι καλύτερα από του ανταγωνισμού…
Περιπέτειες με τον ατμό
Περισσότερο μηχανικός παρά επιχειρηματίας, ο Βατ θα συνεργαστεί με τον John Craig και για τα επόμενα 6 χρόνια θα κατασκευάζει μουσικά όργανα και παιχνίδια.
Την ίδια εποχή, το 1764, ο Βατ θα παντρευτεί την ξαδέρφη του Μάργκαρετ Μίλερ, με την οποία θα αποκτήσει 5 παιδιά, μόνο 2 ωστόσο θα καταφέρουν να φτάσουν στην ενηλικίωση. Η ίδια πεθαίνει πάνω στη γέννα το 1772, με τον Βατ να ξαναπαντρεύεται το 1777 με την Αν ΜακΓκρέγκορ, με την οποία απέκτησε δύο παιδιά.
Καθοριστική στιγμή για τον Βατ (αλλά και τον κόσμο ολόκληρο!) είναι το 1758, όταν γνωρίζει τον κατοπινό καθηγητή πανεπιστημίου John Robinson, ο οποίος εισάγει τον Βατ στον συναρπαστικό κόσμο του ατμού. Καθώς το πανεπιστήμιο δεν είχε τίποτα από τον βασικό εξοπλισμό και τις απαραίτητες συσκευές για να πειραματιστεί με τον ατμό, ο Βατ αναλαμβάνει το έργο να τα κατασκευάσει από το μηδέν!
Το 1763, οι πανεπιστημιακές αρχές τού ζητούν να επισκευάσει τη νεοαποκτηθείσα ατμομηχανή Newcomen, που παρουσίασε πρόβλημα. Εδώ χρειάζεται μια ιστορική σημείωση, για να φανεί η μνημειώδης συνεισφορά του μηχανικού Βατ στην οικουμένη: ο ατμοκινητήρας εφευρέθηκε από τους βρετανούς μηχανικούς Savery και Newcomen ως η πρώτη πρακτική εφαρμογή της Ιστορίας που χρησιμοποιούσε τον ατμό για την παραγωγή μηχανικού έργου. Η συσκευή ήταν ωστόσο γεμάτη ατέλειες και στον μισό αιώνα που κυκλοφορούσε, η χρήση της είχε περιοριστεί στα ορυχεία για την απάντληση του νερού.
Ο Βατ διέκρινε τη δυναμική της διάταξης, συνειδητοποίησε ωστόσο την τρομακτική αναποτελεσματικότητά της. Για περισσότερα από 50 χρόνια άλλωστε που κυκλοφορούσε στην αγορά η ατμομηχανή Newcomen, ελάχιστες σχεδιαστικές βελτιώσεις είχαν εισαχθεί. Η σχετική βιβλιογραφία ήταν μάλιστα γραμμένη στα γαλλικά και τα ιταλικά. Κανένα πρόβλημα για τον Βατ, που μαθαίνει τις δύο γλώσσες για να έρθει σε επαφή με την επιστήμη του ατμού!
Ακόμα και αφού κατασκεύασε τη μηχανή, αυτή παρέμενε μη λειτουργική, χάνοντας περισσότερο από τα 3/4 της ενέργειας που παρήγαγε. Ο πειραματισμός του Βατ με τη συσκευή θα κατέληγε σε χειρισμούς που θα αύξαναν τη δράση της πέντε ολόκληρες φορές, παρά το γεγονός ότι η κατανόηση της εποχής για τη δράση του ατμού ήταν ακόμα σε πρώιμο επίπεδο (έπρεπε να περιμένει πολύ ακόμα η ανθρωπότητα για την έλευση της θερμοδυναμικής).
Ο Βατ δούλεψε μάλιστα στο πλαίσιο της επαναστατικής θεωρίας της «λανθάνουσας θερμότητας» που είχε αναπτύξει λίγο νωρίτερα ο καλός του φίλος και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Γλασκόβης Τζόζεφ Μπλακ. Οι δυο τους συνεργάστηκαν, με τον Μπλακ να παρέχει την απαραίτητη επιστημοσύνη στη μηχανική ιδιοφυΐα του Βατ…
Διάνοια αλλά άφραγκος
Ένα κυριακάτικο απόγευμα του 1765, την ώρα που έκανε τον καθιερωμένο του περίπατο, ο Βατ συλλαμβάνει τη λύση: οραματίζεται έναν ξεχωριστό θάλαμο για τον ατμό, κάτι που σήμαινε ότι δεν θα υπήρχε πια η ανάγκη για ψύξη και επαναθέρμανση, κάνοντας τη μηχανή σαφώς αποδοτικότερη. Πόσο αποδοτικότερη; Ο Βατ πήρε στα χέρια του μια μηχανή περιορισμένης λειτουργικότητας και χρήσης και τη μετέτρεψε στον κινητήριο μοχλό της βιομηχανικής επανάστασης. Τόσο αποδοτικότερη!
To γεγονός βέβαια ότι η μηχανική του ιδιοφυΐα θα άλλαζε μια για πάντα τον κόσμο λίγη διαφορά έκανε στη ζωή του Βατ. Ο ίδιος έχει πτωχεύσει και χρωστάει μεγάλα ποσά. Στα τέλη της χρονιάς έχει έτοιμο ένα πειραματικό πρωτότυπο της δικής του εκδοχής, χρηματοδοτούμενο από τον Μπλακ, και πάλι όμως τα κονδύλια δεν επαρκούν.
Ο Μπλακ συστήνει τον Βατ στον βρετανό εφευρέτη και επιχειρηματία John Roebuck, ο οποίος αποπληρώνει τα χρέη του Βατ και του δίνει τα απαιτούμενα κονδύλια με αντάλλαγμα τα 2/3 των δικαιωμάτων της εφεύρεσής του. Και πάλι όμως ο ίδιος είναι μπροστά από την εποχή του, με την κατασκευαστική ακρίβεια που απαιτούσαν τα εξαρτήματα που εισήγαγε ο Βατ στην ατμομηχανή να μην μπορεί να βρεθεί πουθενά! Η καινοτόμα πατέντα του Βατ δεν μπορούσε να κατασκευαστεί, με τον ίδιο να δουλεύει πλέον ως επόπτης σε δημόσια έργα, κάνοντας τον πολιτικό μηχανικό, μια απασχόληση που έβρισκε ανυπόφορη.
Ο Βατ, απογοητευμένος από την άσχημη τροπή που πήρε η επαναστατική του πατέντα αλλά και η ίδια του η ζωή, αρχίζει να υποφέρει από χρόνια αϋπνία και κατάθλιψη. Ο ίδιος συνεχίζει ωστόσο να εργάζεται μυστικά στον σχεδιασμό της βελτιωμένης ατμομηχανής, με τις δοκιμασίες ωστόσο του 1769 να αποτυγχάνουν παταγωδώς. Πεισμωμένος, συνειδητοποιεί ότι η αποτυχία οφείλεται στην έλλειψη δεξιοτεχνίας εκ μέρους των τεχνιτών, που δεν μπορούν να τηρήσουν τις προδιαγραφές του…
Προοδευτικά, ο χρηματοδότης του Βατ, Roebuck, θα πτώχευε, με το μέλλον του σκοτσέζου εφευρέτη να φαντάζει ακόμα πιο δυσοίωνο. Και σαν να μη φτάνουν αυτά, πεθαίνει και η σύζυγός του το 1772, χάνοντας το στήριγμά του στη ζωή.
Και τότε, με τον ίδιο στην τραγικότερη καμπή της ζωής του, θα συμβεί το γεγονός που θα άλλαζε την Ιστορία: ο Βατ γνωρίζει τον επιχειρηματία Matthew Boulton, ο οποίος αποκτά τα δικαιώματα της εφεύρεσης του Βατ και εξασφαλίζει στον εφευρέτη πρόσβαση σε εξειδικευμένους τεχνίτες που μπορούσαν να κάνουν το όραμά του πραγματικότητα. Τον Μάιο του 1774, με αναπτερωμένες τις ελπίδες, ο Βατ στρώνεται στη δουλειά με τον νέο του συνεργάτη, σε μια ιδανική μάλιστα συνεργασία που θα κρατήσει 25 ολόκληρα χρόνια…
Με τη δύναμη του ατμού!
Το 1776, η κατασκευαστική Boulton & Watt έχει πανέτοιμη τη νέα μηχανή και οι πρώτοι πελάτες σπεύδουν, κυρίως από τον χώρο της εξόρυξης και των μεταλλείων. Οι πελάτες είναι ικανοποιημένοι από το γεγονός ότι η νέα αποτελεσματική εκδοχή απαιτεί το 1/3 του κάρβουνου που χρησιμοποιούσε το μοντέλο Newcomen, με τον Βατ να ταξιδεύει στη χώρα για να εξασφαλίσει την απρόσκοπτη λειτουργία της συσκευής του.
Την ίδια χρονιά, ξαναπαντρεύεται και όλα φαίνεται να πηγαίνουν πλέον καλά: η νέα κυρία Βατ εγκαθίσταται με τον σύζυγό της στο Μπέρμιγχαμ, όπου θα γερνούσαν μαζί με τα 2 παιδιά τους ευτυχισμένοι και πλούσιοι τελικά. Παρά το γεγονός ότι ο Βατ ήταν το μυαλό της εταιρίας, το επιχειρηματικό δαιμόνιο του Boulton θα τους έκανε πλούσιους: αυτός προτείνει το 1781 στον Βατ να τροποποιήσει την εφεύρεσή του και για άλλες χρήσεις, όπως στο άλεσμα ή την ύφανση. Σύντομα η κίνηση των πιστονιών θα συνόδευε ελαιοτριβεία, σιδηρουργεία, ανεμόμυλους και μονάδες επεξεργασίας βαμβακιού και χαρτιού, με την εφεύρεση του Βατ να κυριαρχεί εντός ολίγου στη βρετανική αγορά και να αλλάζει το βιομηχανικό τοπίο άρδην…
Βιομηχανική κατασκοπεία
Η Boulton & Watt έγινε έτσι η τεχνική εταιρία αναφοράς στη Βρετανία, με τους επιχειρηματίες να συνωστίζονται στο κατώφλι τους για να απολαύσουν τη δυναμική της νέας συσκευής. Τέτοια ήταν μάλιστα η επιτυχία τους, που Γάλλοι και Γερμανοί αποπειράθηκαν να κλέψουν τα σχέδια του Βατ για την επόμενης γενιάς μηχανή του, που δούλευε μυστικά εκείνη την εποχή!
Αλλά και αναρίθμητοι υπάλληλοι του Βατ προσπάθησαν να υποκλέψουν σχέδια ή να ρίξουν στην αγορά τις δικές τους εκδοχές-αντίγραφα της μηχανής του Βατ, προδίδοντας τον εργοδότη τους. Πολλά αντίγραφα της εφεύρεσης του Βατ άρχισαν να κυκλοφορούν, όλα προϊόντα υποκλοπών. Ο ίδιος προσπάθησε να σταματήσει τη διαρροή, με τις δικαστικές διαμάχες να είναι ωστόσο πολυέξοδες και να μην μπορούν να ανακόψουν το κύμα: όλοι ήθελαν τη δύναμη του ατμού χωρίς να πρέπει να πληρώσουν δικαιώματα. Σύντομα θα κατηγορούταν ο Βατ για μονοπώλιο στην αγορά, ενώ στις τόσες βελτιώσεις που θα έκανε στη μηχανή του, κάνοντάς τη ακόμα αποδοτικότερη, η αγορά θα αντιδρούσε με αμηχανία: δεν είναι λίγοι οι επιχειρηματίες που πίστεψαν ότι αυτά που τους έταζε ο Βατ ήταν ανεφάρμοστα, παρά το γεγονός ότι το μοντέλο του μπορούσε να τον επιβεβαιώσει!
Παρά τις επιχειρηματικές περιπέτειες, η Boutlon & Watt ήταν μια από τις πρώτες εταιρίες που διέθετε κοινωνικές υπηρεσίες για τους εργαζομένους της, με τον δαιμόνιο Βατ να μη σταματά τις καινοτομίες: το 1784 πατεντάρει την πρώτη μηχανή τρένου που κινούταν με τη βοήθεια του ατμού! Μέχρι το 1786, ο Βατ ήταν προσωπικότητα διεθνούς βεληνεκούς, ενώ μέχρι το 1790 ήταν ιδιαιτέρως πλούσιος…
Ξεμένοντας από ατμό
Το 1800, οι Βατ και Boutlon αποσύρθηκαν από την ενεργό δράση, αφήνοντας τους γιους τους στη θέση τους. Ο εφευρέτης, απαλλαγμένος πια από τις επιχειρηματικές περιπέτειες, αφιερώνεται απερίσπαστα στην έρευνα, με τα γραπτά του να είναι ωστόσο για άλλη μια φορά πολύ μπροστά από την εποχή τους: ο ίδιος εφευρίσκει μια μέθοδο αντιγραφής σχεδίων και γραμμάτων (ένα πρώιμο φωτοτυπικό μηχάνημα δηλαδή!), η οποία θα τελειοποιηθεί αργότερα, όταν θα το επέτρεπε η τεχνολογία, και θα έμπαινε σε κάθε γραφείο του πλανήτη.
Το 1816, ο Βατ επισκέπτεται για τελευταία φορά τη γενέτειρά του. Πεθαίνει στις 25 Αυγούστου 1919, σε ηλικία 83 ετών, και ενταφιάζεται δίπλα στον συνεργάτη του Matthew Boulton, που από κοινού άλλαξαν το τοπίο του δυτικού κόσμου.
Το 1882, η μονάδα μέτρησης της ηλεκτρικής ισχύος θα έπαιρνε το όνομά του, με την επιστήμη να τιμά έτσι τον άνθρωπο που έκανε μπορετή την τεχνολογική επανάσταση που θα γεννούσε μια νέα εποχή, έναν νέο κόσμο…