Πόσο σοβαρή είναι η «απειλή» Ναβάλνι;

«Η ηρωϊκή μάχη του Ναβάλνι δεν διαφέρει από εκείνες του Γκάντι, του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, του Μαντέλα και του Χάβελ.» Σε αρμονία με τη γραμμή των δυτικών μέσων ενημέρωσης, ο πρώην πρέσβης των Ηνωμένων Πολιτειών στη Ρωσία Μάικλ Μακφόλ αναφέρεται με ιδιαίτερη έμφαση στον ακτιβιστή κατά της διαφθοράς που αψηφά τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντίμιρ Πούτιν¹. Ο Αλεξέι Ναβάλνι, ο οποίος δέχθηκε ιατρική φροντίδα στη Γερμανία αφού επέζησε από απόπειρα δολοφονίας με δηλητήριο σε αεροπλάνο στη Σιβηρία τον περασμένο Αύγουστο, αρνήθηκε να αυτοεξοριστεί οριστικά. Μετά την επιστροφή του σε ρωσικό έδαφος, τον Ιανουάριο, καταδικάστηκε, όπως αναμενόταν, σε ποινή φυλάκισης δυόμισι ετών. Η ενέργειά του εμπνέει τον σεβασμό. Δεν αναιρεί όμως το γεγονός ότι η υπόθεσή του εξασφαλίζει προβολή που δεν απολαμβάνουν συχνά οι αντιπολιτευτικές φωνές.

Μόλις έγινε γνωστό το νέο της σύλληψής του, οι δυτικές πρωτεύουσες απαίτησαν την «άμεση απελευθέρωση» του Ναβάλνι και απείλησαν με αντίποινα. Στο αμερικανικό Κογκρέσο, μια ευρεία συμμαχία Δημοκρατικών και Ρεπουμπλικανών χρησιμοποίησε την υπόθεση ως πρόσχημα για να ζητήσει την ενίσχυση των περιορισμών που ήδη είχαν υιοθετηθεί το 2019 απέναντι σε όσες εταιρείες συμμετέχουν στην κατασκευή του αγωγού φυσικού αερίου Nord Stream 2, ο οποίος θα τροφοδοτεί με ρωσικό φυσικό αέριο τη Γερμανία. Μια τέτοια απόφαση θα ικανοποιούσε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο όπου, τον Ιανουάριο, εγκρίθηκε με μεγάλη πλειοψηφία μη δεσμευτική απόφαση που καλεί την Ευρωπαϊκή Ένωση να «εμποδίσει άμεσα την ολοκλήρωση» του αγωγού φυσικού αερίου –ενάντια στη θέση της Γερμανίας, αλλά σύμφωνα με τις επιθυμίες της Πολωνίας και των χωρών της Βαλτικής.

Από την πλευρά του, ο Ναβάλνι πολλαπλασίασε τις επαφές με το εξωτερικό. Ο επικριτής του Κρεμλίνου επιθυμούσε η Ευρωπαϊκή Ένωση να ενισχύσει και να αναπροσανατολίσει τις κυρώσεις της 15ης Οκτωβρίου 2020 κατά έξι Ρώσων ανώτατων αξιωματούχων που φέρονται να εμπλέκονται στην απόπειρα δολοφονίας του, μεταξύ τους και ο αναπληρωτής διευθυντής του προεδρικού γραφείου Σεργκέι Κιριένκο. Στόχος του: η επιβολή κυρώσεων κατά ακόμη ανώτερων κλιμακίων του καθεστώτος και το πάγωμα των περιουσιακών στοιχείων, σε Ευρώπη και Ηνωμένες Πολιτείες, ορισμένων ολιγαρχών που πρόσκεινται στο Κρεμλίνο. Το επιτελείο του Ναβάλνι απέστειλε στον Αμερικανό πρόεδρο κατάλογο 35 προσώπων, τα οποία «έχουν μετατρέψει την εκλογική νοθεία σε εθνική πολιτική, κλέβουν το δημόσιο χρήμα, δηλητηριάζουν ανθρώπους». Εκτός από πολιτικές προσωπικότητες πρώτης γραμμής –όπως ο κυβερνητικός εκπρόσωπος, ο δήμαρχος της Μόσχας και ο πρωθυπουργός– ο κατάλογος του Ναβάλνι περιλαμβάνει επιχειρηματίες που βρίσκονται κοντά στον Πούτιν ή γιους ανώτατων αξιωματούχων, για τους οποίους υπάρχουν υποψίες ότι χρησιμεύουν ως βιτρίνες για επιχειρήσεις υπεξαίρεσης δημόσιου χρήματος.

Η έκκλησή του πιθανόν να εισακουστεί από την Ουάσινγκτον. Από το 2012, ο νόμος Global Magnitsky Act επιτρέπει στις ΗΠΑ να επιβάλλουν κυρώσεις για πράξεις διαφθοράς οπουδήποτε στον κόσμο. Το περασμένο φθινόπωρο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υποστήριξε ενεργά την υιοθέτηση ενός αντίστοιχου νόμου («Navalny Act») κατά τα αμερικανικά πρότυπα. Μπροστά στις επιφυλάξεις ορισμένων κρατών-μελών, οι Βρυξέλλες κατέληξαν σε συμβιβασμό: το νέο καθεστώς κυρώσεων, που υιοθετήθηκε στις 7 Δεκεμβρίου και άρχισε να εφαρμόζεται στις 22 Φεβρουαρίου κατά τεσσάρων ανώτατων Ρώσων αξιωματούχων, διατηρεί τον κανόνα της ομοφωνίας και περιορίζεται μόνο στο πεδίο της παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. «Ελπίζουμε ότι το νέο αυτό καθεστώς θα μπορέσει στο μέλλον να επεκταθεί και στις πράξεις διαφθοράς», δήλωσε ο Λιθουανός υπουργός Εξωτερικών Λίνας Λινκεβίτσιους.

Η πολιτική ακτινοβολία του Ναβάλνι στο εσωτερικό της Ρωσίας είναι άραγε τόσο έντονη ώστε να δικαιολογεί ανάλογο διεθνή συναγερμό; Σε κάθε περίπτωση, αυτή είναι η θέση της Ουάσιγκτον, η οποία μισεί το καθεστώς Πούτιν και το κατηγορεί για απόπειρα αποσταθεροποίησης των (δυτικών) δημοκρατιών. Το 2018, στο περιοδικό «Foreign Affairs», ο Τζο Μπάιντεν παρουσίαζε τη Ρωσία ως χώρα που βρίσκεται στα χέρια «μιας κλίκας πρώην αξιωματούχων των μυστικών υπηρεσιών και ολιγαρχών». «Χωρίς τον στραγγαλισμό της κοινωνίας των πολιτών», θεωρούσε ο Μπάιντεν, «τα χειροκροτήματα λατρείας και τα θηριώδη ποσοστά δημοτικότητας που απολαμβάνει [η ρωσική ηγεσία] θα μπορούσαν γρήγορα να δώσουν τη θέση τους σε μια θύελλα αποδοκιμασιών (…). Το καθεστώς προβάλλει την εικόνα του ακατανίκητου, που όμως αποκρύπτει πόσο εύθραυστη είναι η υποστήριξη στην οποία μπορεί να υπολογίζει, ιδιαίτερα μεταξύ των πτυχιούχων νέων των αστικών κέντρων»².

Η Ρωσία εξοικειώνεται με τις κυρώσεις

Παρά το μικροσκοπικό κοινό του στη Ρωσία, ο πρώην παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι Γκάρι Κασπάροφ κατείχε για πολύ καιρό τον άτυπο τίτλο του «υπ’ αριθμόν ένα αντιπάλου» απέναντι στον Πούτιν. Ο Ναβάλνι αποτελεί πιο αξιόπιστο διεκδικητή του τίτλου. Ποιος θυμάται πια ότι ο πρώην μπλόγκερ είχε συμμετάσχει σε πορεία στη Μόσχα, επικεφαλής δεκάδων νέων που φώναζαν «Η Ρωσία στους Ρώσους» και «Σταματήστε να ταΐζετε τον Καύκασο»; Βρισκόμαστε στο 2007 και ο νεαρός απόφοιτος Νομικής είναι επικεφαλής του περιθωριακού κόμματος Ναρόντ («Ο Λαός»). Τρία χρόνια αργότερα, και μετά από μια στάση στο πανεπιστήμιο Γέιλ, στο Νιου Χέιβεν, ιδρύει τον ιστότοπο ερευνών κατά της διαφθοράς Rospil. Κάνοντας τις καταγγελίες υπεξαίρεσης πυρήνα της δράσης του, εγκαταλείπει το περιθώριο του τοξικού εθνικισμού και προκαλεί τη συμπάθεια των δυτικών μέσων ενημέρωσης, χωρίς να έχει ποτέ αποκηρύξει το παρελθόν του³. Αρχίζουν τότε να τον αποκαλούν «ο Ρώσος Τζούλιαν Ασάνζ»⁴. Έχοντας λάβει έγκριση συμμετοχής στις εκλογές για τον δήμο της Μόσχας το 2013, λαμβάνει 27% των ψήφων, μια αξιοσημείωτη επίδοση για τα ρωσικά δεδομένα. Και, μολονότι η υποψηφιότητά του για τις προεδρικές εκλογές του 2018 δεν γίνεται δεκτή, η προεκλογική εκστρατεία του ενεργοποιεί παρ’ όλα αυτά 200.000 εθελοντές και περίπου 100 τοπικά γραφεία σε ολόκληρη τη χώρα⁵.

Έχοντας αποβληθεί από την πολιτική αρένα από την πόρτα, ο Ναβάλνι επιδιώκει να επιστρέψει από το παράθυρο. Το 2018, υιοθετεί την τακτική της «έξυπνης ψήφου»: καλεί τους οπαδούς του να ψηφίσουν τους υποψηφίους της κοινοβουλευτικής αντιπολίτευσης που έχουν τις μεγαλύτερες πιθανότητες να επικρατήσουν επί των υποψηφίων της πουτινικής Ενωμένης Ρωσίας. Στόχος; Η διάβρωση της κυριαρχίας του κυβερνώντος κόμματος, με τα νόμιμα κόμματα να χρησιμεύουν ως δούρειος ίππος. Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ρωσικής Ομοσπονδίας (KPRF) και οι εθνικιστές του Φιλελεύθερου-Δημοκρατικού Κόμματος της Ρωσίας (LDPR) είναι οι κύριοι ωφελημένοι της συγκεκριμένης στρατηγικής. Το 2019 και το 2020, αρκετοί υποψήφιοι της αντιπολίτευσης σημειώνουν πολύ καλές επιδόσεις χάρη στη βοήθεια της «έξυπνης ψήφου» στη Μόσχα, στην Αγία Πετρούπολη και σε ορισμένες επαρχιακές πόλεις, όπως στο Ταμπόφ (16 εκλεγμένοι στους 18), στο Τομσκ (19 στους 27) ή στο Νοβοσιμπίρσκ (13 στους 50). Η εκστρατεία αυτή επιτρέπει στον Ναβάλνι να αντισταθμίσει τη σχετική πολιτική περιθωριοποίησή του.

Απ’ ό,τι φαίνεται, το κάλεσμα του Ναβάλνι σε διαδηλώσεις μετά τη σύλληψή του και η κυκλοφορία της ερευνητικής ταινίας του «Το Παλάτι του Πούτιν» –το οποίο υπολογίζεται ότι παρακολούθησε τουλάχιστον ένας στους τέσσερις Ρώσους άνω των 18 ετών⁶– βρήκαν κάποια απήχηση. Σχεδόν 100.000 άνθρωποι υπολογίζεται ότι κατέβηκαν στον δρόμο στις 23 Ιανουαρίου. Το εύρος της κινητοποίησης ήταν παρόμοιο με ορισμένες ημέρες του κινήματος του 2011-2012 ενάντια στην εκλογική νοθεία. Και αυτό συνέβη παρά την εντεινόμενη καταστολή –προληπτικές συλλήψεις, απαγορεύσεις συναθροίσεων, μαζικές προσαγωγές με κατ’ οίκον περιορισμό στη συνέχεια – και, φυσικά, το πολικό ψύχος.

Ωστόσο, ο Ναβάλνι δεν αποτελεί σοβαρή απειλή για το καθεστώς. Από τότε που φυλακίστηκε, δεν είναι πλέον σπάνιες οι συγκρίσεις με τον Νέλσον Μαντέλα, έναν από τους πιο διάσημους πολιτικούς κρατούμενους στην ιστορία –όπως για παράδειγμα στο BBC και στον «Guardian», στις 17 Ιανουαρίου. Η θέση στην οποία βρίσκεται ο Ναβάλνι όμως διαφέρει από την αντίστοιχη του παλαιού ηγέτη του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου, ο οποίος μπορούσε να στηριχθεί σε μια οργάνωση 100.000 μελών και στην τεράστια δημοτικότητα που απολάμβανε στη χώρα του. Οι διαδηλώσεις του Ιανουαρίου υπέρ του Ναβάλνι συνάντησαν τη χλιαρή υποδοχή των Ρώσων: 22% θετικές γνώμες, πολύ μακριά από το 80% που απολάμβαναν, για παράδειγμα, τα «Κίτρινα Γιλέκα» της Γαλλίας στην αρχή του κινήματος⁷. Και ο αριθμός των διαδηλωτών μειώθηκε πολύ ήδη από το δεύτερο Σαββατοκύριακο των κινητοποιήσεων, τη στιγμή μάλιστα που ο δικαστικός εκφοβισμός κλιμακωνόταν ενάντια στις πιο αναγνωρίσιμες φυσιογνωμίες του κινήματος. Από το τέλος του περασμένου καλοκαιριού, σύμφωνα με το Levada-Center, το οποίο φημίζεται για την αμεροληψία των δημοσκοπήσεών του, η δημοτικότητα του Ναβάλνι παραμένει καθηλωμένη στο 20%, πολύ πίσω από το 64% του Ρώσου προέδρου⁸.

Και η σωτηρία δεν θα έλθει από τη διπλωματία. Η Μόσχα μοιάζει να εξοικειώνεται με τις κυρώσεις και ερμηνεύει οποιαδήποτε πίεση του διεθνούς παράγοντα για την απελευθέρωση του Ναβάλνι ως ανάμειξη στις ρωσικές υποθέσεις. Ο Πούτιν το κατέστησε σαφές κατά την επίσκεψη του επικεφαλής της ευρωπαϊκής διπλωματίας Γιοζέπ Μπορέλ στη Μόσχα, απελαύνοντας τρεις διπλωμάτες από την Πολωνία, τη Σουηδία και τη Γερμανία. Κάνοντας το μήνυμα ακόμη πιο ξεκάθαρο, ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ απείλησε την Ευρωπαϊκή Ένωση με διακοπή των διπλωματικών σχέσεων «εάν οι κυρώσεις δημιουργούν κινδύνους για την οικονομία μας, πλήττοντας ορισμένους κλάδους, ιδιαίτερα σε ευαίσθητους τομείς».

Παρ’ όλο που η Μόσχα επιδεικνύει αυτοπεποίθηση, τουλάχιστον δύο στοιχεία θα πρέπει να ανησυχούν το Κρεμλίνο. Κατ’ αρχάς, το κοινωνικό προφίλ των διαδηλωτών. Σε μια συγκυρία όπου, από το 2014, τα εισοδήματα μειώνονται σχεδόν κάθε χρόνο και, το 2020, σημειώθηκε αλματώδης αύξηση στις τιμές των ειδών διατροφής (+70% για τη ζάχαρη, +24% για το ηλιέλαιο⁹), η συμμετοχή στις διαδηλώσεις του «μεταβιομηχανικού προλεταριάτου των πόλεων»¹⁰ και των φτωχοποιημένων πτυχιούχων περιπλέκει την απόκριση του Κρεμλίνου. Πολλοί διαδηλωτές έπαιρναν μέρος σε πορεία για πρώτη φορά. Ο Αλεξέι Γκασκάροφ, συνδικαλιστικό στέλεχος που πρόσκειται στον Ναβάλνι και συνελήφθη στα τέλη Ιανουαρίου κατά τη διάρκεια συγκέντρωσης, μας εμπιστεύθηκε ότι μοιραζόταν το κελί του με έναν οικοδόμο, έναν ψυκτικό και έναν υπάλληλο καταστήματος. «Ο ένας είχε δάνειο που δεν κατάφερνε να εξυπηρετήσει. Ο άλλος ήταν πολύ θυμωμένος γιατί δεν είχε μπορέσει να πληρώσει την αντικαρκινική θεραπεία της μητέρας του… Τα κοινωνικά προβλήματα αποτελούν την προφανή διάσταση του κινήματος αμφισβήτησης». Ήδη από το 2018, μια αντιδημοφιλής μεταρρύθμιση του συνταξιοδοτικού συστήματος είχε διογκώσει τη λαϊκή δυσαρέσκεια έναντι του καθεστώτος¹¹

Παράπλευρες συνέπειες

Άλλος λόγος ανησυχίας για το Κρεμλίνο; Οι παράπλευρες συνέπειες της υπόθεσης Ναβάλνι στην κοινοβουλευτική αντιπολίτευση που θεωρείται πιστή στο καθεστώς¹². Μολονότι ο ηγέτης του LDPR Βλαντίμιρ Ζιρινόφσκι ωρύεται στις τηλεοπτικές εκπομπές κατά του Ναβάλνι, χαρακτηρίζοντάς τον «πουλημένο» στους Αμερικανούς, ο Σεργκέι Φούργκαλ, πρώην κυβερνήτης της επαρχίας Χαμπαρόφσκ προερχόμενος από το ίδιο κόμμα, το 2018 είχε εκλεγεί χάρη στην «έξυπνη ψήφο». Ενώ η δημοτικότητά του ενισχυόταν, βρέθηκε στη φυλακή, γεγονός που προκάλεσε πρωτόγνωρες διαδηλώσεις πέρυσι το καλοκαίρι.

Οι διαιρέσεις είναι ακόμη πιο αισθητές στο εσωτερικό του Κομμουνιστικού Κόμματος, της πρώτης αντιπολιτευτικής δύναμης στη χώρα (42 βουλευτές σε σύνολο 450 στην ομοσπονδιακή Δούμα), την οποία το Κρεμλίνο ποτέ δεν κατόρθωσε να ελέγξει πλήρως. Αν και ο γενικός γραμματέας του Γκενάντι Ζιουγκάνοφ έχει χαρακτηρίσει τον Ναβάλνι πράκτορα ξένων δυνάμεων, αρκετοί κομμουνιστές βουλευτές συμμετείχαν στις διαδηλώσεις. Ένας από αυτούς μάλιστα, ο δημοφιλής Νικολάι Μπονταρένκο από τη Σαμάρα, ο οποίος αριθμεί 1,28 εκατομμύρια συνδρομητές στα κανάλι του στο YouTube, συνελήφθη και κρατήθηκε για μερικές ώρες. Η υπόθεση μάλλον θα έχει συνέχεια, καθώς ο βουλευτής θα θέσει υποψηφιότητα για τις βουλευτικές εκλογές του Σεπτεμβρίου στην ίδια εκλογική περιφέρεια με τον πρόεδρο της ομοσπονδιακής Δούμας, Βιατσεσλάβ Βολόντιν.

Τον Φεβρουάριο, η απαγόρευση –επισήμως για υγειονομικούς λόγους– των παραδοσιακών συγκεντρώσεων που οργανώνουν οι κομμουνιστές για την επέτειο δημιουργίας του Κόκκινου Στρατού συνέβαλε στη ριζοσπαστικοποίηση της αριστερής πτέρυγας του Κομμουνιστικού Κόμματος. Το κόμμα ανησυχεί για τους ολοένα αυστηρότερους περιορισμούς στην πολιτική ζωή και στη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Στον βουλευτή της πόλης Πένζα Αλεξάντερ Σμιρνόφ επιβλήθηκε ποινή διοικητικής κράτησης 7 ημερών, επειδή κάλεσε τους πολίτες να μην ακολουθήσουν την εντολή του Κρεμλίνου για την απαγόρευση των συγκεντρώσεων.

Η φυλάκιση του Ναβάλνι περιπλέκει το πολιτικό παιχνίδι στη Ρωσία. Η κυβέρνηση αντιδρά με την ποινικοποίηση της «εκτός συστήματος» αντιπολίτευσης και, αύριο, ίσως, με τον αποκλεισμό των πιο δυναμικών στοιχείων της νόμιμης αντιπολίτευσης. Εάν ο Πούτιν υπολογίζει να παραμείνει στην εξουσία μέχρι το 2036, όπως του το επιτρέπει το νέο σύνταγμα που εγκρίθηκε με δημοψήφισμα πέρυσι το καλοκαίρι, δεν είναι σίγουρο ότι αρκεί η καταστολή.

1. Michael McFaul, «A Russian dissident is fighting for his life. Where is the US ?», «The Washington Post», 21 Αυγούστου 2020.
2. Joseph R. Biden, Jr. και Michael Carpenter, «How to stand up to the Kremlin», «Foreign Affairs», τόμος 97, τ. 1, Νέα Υόρκη, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2018.
3. Marlene Laruelle, Russian Nationalism: Imaginaries, Doctrines, and Political Battlefields, Routledge, Νέα Υόρκη, 2019.
4. Marie Jégo, «La Russie a son WikiLeaks à elle», «Le Monde», 10 Δεκεμβρίου 2010.
5. Σύμφωνα με τον ιστότοπο της εκστρατείας.
6. Levada-Center, «The film “Palace for Putin”», 8 Φεβρουαρίου 2021.
7. Levada-Center, «January protests», 11 Φεβρουαρίου 2021, www.levada.ru.
8. «Putin’s approval rating», Levada-Center, Ιανουάριος 2021.
9. Alain Barluet, «Russie: Vladimir Poutine face à l’envolée des prix alimentaires», «Le Figaro», Παρίσι, 17 Δεκεμβρίου 2020.
10. Alexander Baunov, «The new face of Russian protest», Carnegie Moscow Center, 25 Ιανουαρίου 2021.
11. Βλ. Karine Clément, «Συνταξιοδοτική μεταρρύθμιση στη Ρωσία: Το αντικοινωνικό πρόσωπο του Βλαντίμιρ Πούτιν», «Le Monde diplomatique – ελληνική έκδοση», 16 Δεκεμβρίου 2018.
12. Arnaud Dubien, «Quelques réflexions sur la situation politique en Russie», Observatoire francorusse, 26 Ιανουαρίου 2021.

Πηγή: Le Monde diplomatique

Αρθρογράφος: Hélène Richard