Δεν είναι δικός σας! Οι κληρονόμοι ενός εβραίου τραπεζίτη, που έζησε στο Βερολίνο κατά την εποχή των διώξεων από τους Ναζί μηνύουν μία ιαπωνική εταιρεία, ότι κατέχει παρανόμως πίνακα με τα περίφημα «Ηλιοτρόπια» του Βαν Γκογκ και ζητά ως αποζημίωση 750 εκατομμύρια δολάρια. Ή πολύ απλά να τους παραδοθεί ο πίνακας.
Τα «Ηλιοτρόπια» του Βαν Γκογκ δημιουργήθηκαν το 1888 στην Αρλ της Νότιας Γαλλίας, όπου βρισκόταν τότε ο ζωγράφος. Περίμενε τον φίλο του Γκογκέν να φθάσει κι αυτός στην πόλη και σχεδίαζε να διακοσμήσει το δωμάτιό του με πίνακες, που είχαν ως θέμα ηλιοτρόπια. Πώς από αυτή την τόσο ευγενική και ευαίσθητη κίνηση προς ένα φίλο και ομότεχνο ένας από τους πίνακες έφθασε να είναι αντικείμενο διαμάχης εκατομμυρίων, μόνον το μέγεθος του δημιουργού μπορεί να ερμηνεύσει. Μαζί όμως και η αγορά τέχνης που έχει τους δικούς της νόμους.
Το έργο ανήκε κάποτε στον τραπεζίτη Πολ φον Μέντελσον – Μπαρτόλτι με έδρα το Βερολίνο, ο οποίος πούλησε βιαστικά τη συλλογή έργων του γύρω στο 1934, προσπαθώντας να προστατεύσει τα άλλα περιουσιακά του στοιχεία από τους Ναζί αλλά και να αποκτήσει ρευστό. Έκτοτε ο πίνακας άλλαξε πολλές φορές χέρια και τελικά, το 1987 αγοράστηκε στον οίκο Christie’s του Λονδίνου στην τιμή, των 40 εκατομμυρίων δολαρίων, που υπήρξε παγκόσμιο ρεκόρ τότε.
Αγοραστής ήταν μία γιαπωνέζικη ασφαλιστική εταιρεία, η Yasuda Fire & Marine Insurance Company, η οποία το 2002 ενσωματώθηκε σε μιαν άλλη, τη Sompo Holdings, στην οποία ανήκει πλέον το έργο. Μάλιστα τα τελευταία 35 χρόνια η εταιρεία το παρουσιάζει με υπερηφάνεια στο Μουσείο Καλών Τεχνών Sompo στο Τόκιο.
Παρ΄ όλο που η Yasuda όμως, είχε αποκτήσει τον πίνακα νόμιμα, τρεις από τους απογόνους του Μέντελσον – οι Μπαρτόλτι, οι Julius H. Schoeps, Britt-Marie Enhoerning και Florence Von Kesselstatt, που είναι όλοι ενάγοντες στην υπόθεση υποστηρίζουν τώρα, ότι η εταιρεία αγνόησε το ιστορικό του έργου κατά την αγορά του.
Στην καταγγελία τους, που κατατέθηκε στις 13 Δεκεμβρίου 2022 στο Περιφερειακό Δικαστήριο των ΗΠΑ στη Βόρεια Περιφέρεια του Ιλινόις, οι κληρονόμοι ισχυρίζονται ότι η Yasuda «απρόσεκτα -αν όχι σκόπιμα- αγνόησε την προέλευση των «Ηλιοτροπίων» που δημοπράτησαν οι Christie’s, καθώς σχετίζονταν με τις διώξεις των Εβραίων στο Βερολίνο».
Και ότι «ο τραπεζίτης, που υπήρξε κατ ΄εξοχήν θύμα των Ναζί πούλησε τον πίνακα στο Βερολίνο το 1934, σε μια εποχή που οι διαβόητες ναζιστικές πολιτικές στόχευαν στον εκτοπισμό των εβραίων τραπεζιτών και επιχειρηματιών της υψηλής τάξης, όπως ο φον Μέντελσον – Μπαρτόλτι, σπέρνοντας τον όλεθρο στον εβραϊκό πληθυσμό της Γερμανίας».
Πράγματι ο γεννημένος στο Βερολίνο το 1875, Μέντελσον – Μπαρτόλτι εκτός από επιτυχημένος τραπεζίτης είχε κάνει και μεγάλες επενδύσεις στην τέχνη, αποκτώντας μια συλλογή, που περιελάμβανε έργα της αφρόκρεμας των δημιουργών, όπως του Πικάσο, του Κλοντ Μονέ, του Εντουάρ Μανέ και του Πιέρ-Ογκίστ Ρενουάρ αλλά και πολλά του Βαν Γκογκ. Αλλά όταν οι Ναζί ανέβηκαν στην εξουσία το 1933, η οικογένεια έγινε γρήγορα στόχος λόγω θρησκείας, με νόμους που είχαν σχεδιαστεί ακριβώς για να αναγκάσουν τους Εβραίους να αποχωρήσουν από τις δουλειές τους και από άλλες θέσεις στην κοινωνία, αλλά και να αρπάξουν τις περιουσίες τους.
Ο Μέντελσον – Μπαρτόλτι κατόρθωσε να στείλει μέρος της πολύτιμης συλλογής του στο εξωτερικό για να μην κλαπεί από τους Ναζί, όμως τα «Ηλιοτρόπια» πουλήθηκαν στο Βερολίνο το 1934. Στην καταγγελία των 98 σελίδων μάλιστα αναφέρεται, ότι «δεν σκόπευε ποτέ να μεταφέρει κανέναν από τους πίνακές του στο εξωτερικό και ότι αναγκάστηκε να το κάνει μόνο, λόγω των απειλών και των οικονομικών πιέσεων από τη ναζιστική κυβέρνηση».
Η καταγγελία συγκεκριμένα εξηγεί, ότι «οι σκόπιμες και αδυσώπητες ναζιστικές μέθοδοι για τον αποκλεισμό των Εβραίων από την οικονομία της Γερμανίας – και ειδικά για την εξάλειψη των εβραϊκών τραπεζών – κατέστρεψαν οικονομικά τον Μέντελσον – Μπαρτόλτι και τον ανάγκασαν περί το 1934 να παραδώσει το έργο στον παριζιάνο έμπορο τέχνης Πολ Ρόζενμπεργκ.
Το ύψος της πώλησης ωστόσο, δεν αναφέρεται ώστε να αποδεικνύεται, ότι πιέστηκε να το δώσει σε πολύ χαμηλή τιμή. Σύμφωνα όμως με τον ειδικό του Βαν Γκογκ, Μάρτιν Μπέιλι, ο οποίος δημοσιεύει ένα εβδομαδιαίο ιστολόγιο για τον ζωγράφο για την εφημερίδα Art, η υπόθεση πιθανότατα θα εξαρτηθεί από το αν το δικαστήριο κρίνει, ότι τα «Ηλιοτρόπια» «είχαν πωληθεί αναγκαστικά» σε τιμή χαμηλότερη της αγοράς, λόγω της ναζιστικής δίωξης.
Σε συνέντευξή του στην εφημερίδα The Independent, ένας από τους ενάγοντες ο Julius H. Schoeps είπε, ότι πεποίθησή τους είναι, πως ο θείος τους πούλησε τους πίνακες για να χρηματοδοτήσει τη διαφυγή της οικογένειάς του. Πάντως ο Μέντελσον – Μπαρτόλτι δεν κατόρθωσε να φύγει ποτέ από το Βερολίνο, καθώς δολοφονήθηκε σε ηλικία 59 ετών τον Μάιο του 1935, από τα χέρια ενός ναζί τραμπούκου.
Στην ίδια συνέντευξη εξάλλου, ο ενάγων κατηγόρησε την Sompo Holdings και την προκάτοχό της εταιρεία, ότι δεν ενδιαφέρθηκαν να διερευνήσουν τις υποψίες, ότι ο πίνακας μπορεί να είχε λεηλατηθεί από εβραίο ιδιοκτήτη τη δεκαετία του 1930 από ανησυχία, μήπως μια τέτοια έρευνα θα μπορούσε να επιβεβαιώσει το γεγονός.
Από την πλευρά της «Η Sompo απορρίπτει κατηγορηματικά τους ισχυρισμούς της καταγγελίας για αδικήματα και σκοπεύει να υπερασπιστεί σθεναρά τα δικαιώματα ιδιοκτησίας της στα «Ηλιοτρόπια», όπως αναφέρεται από την εταιρεία. Δεδομένου όμως, ότι αρκετές υποθέσεις κλεμμένων έργων τέχνης από τους Ναζί, πριν και κατά την περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου έχουν δικαιωθεί στα δικαστήρια ενώ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που ιδρύματα τέχνης και ιδιώτες επιστρέφουν έργα στους νόμιμους ιδιοκτήτες τους, η εξέλιξη είναι άγνωστη. Εν τω μεταξύ, το έργο παραμένει εκτεθειμένο στο μουσείο της εταιρείας στο Τόκιο.