Στις 12 Ιανουαρίου 1948, τρία χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, σε μια υποβαθμισμένη ακόμη Βρετανία, οι αγοραστές στο Manor Park του Ανατολικού Λονδίνου έζησαν τα εγκαίνια του Co-op, του πρώτου μόνιμου καταστήματος αυτοεξυπηρέτησης (self – service) της χώρας, χωρίς φυσικά να γνωρίζουν ότι αυτό το φαινομενικά μικρό γεγονός, θα έφερνε τη μεγάλη επανάσταση στην ιστορία των αγορών.
Της Πέπης Οικονομάκη
Πριν την αυτοεξυπηρέτηση
Ιστορικά, οι Συνεταιριστικές Εταιρείες, σαν την Co-op, ήταν οργανισμοί με προοδευτικές αντιλήψεις. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, ιδρύθηκαν ως επιχειρήσεις που παρείχαν στις κοινότητες παντοπωλεία τροφίμων με “δίκαιο” εμπόριο. Οι πελάτες που επέλεγαν να γίνουν μέλη γίνονταν ταυτόχρονα και συνιδιοκτήτες, με την κατανομή μεριδίου των κερδών (γνωστό ως “μέρισμα”) ανάλογα με το πόσα ξόδευαν στα καταστήματα, ενώ είχαν λόγο και στον τρόπο λειτουργίας της Εταιρείας.
Μέχρι τη δεκαετία του 1940, στα περισσότερα παντοπωλεία, συμπεριλαμβανομένων των Co-ops, ο καταστηματάρχης εξυπηρετούσε τους πελάτες ατομικά (counter service), με τους βοηθούς να παίρνουν τα απαιτούμενα είδη από τα ράφια, πριν αυτά προστεθούν στο ταμείο. Το ζαμπόν, το τυρί και το μπέικον κόβονταν σε φέτες κατά παραγγελία.
Οι συνθήκες του πολέμου επέβαλαν… ταχύτητα στις αγορές
Κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου (1939-1945), αυτό το απαρχαιωμένο σύστημα δέχτηκε πιέσεις, καθώς μεγάλος αριθμός γυναικών εισήλθε στο εργατικό δυναμικό. Με λιγότερο διαθέσιμο προσωπικό, τη γραφειοκρατία των δελτίων σίτισης και τη συνεχή απειλή αεροπορικών επιδρομών, δημιουργήθηκαν μεγάλες ουρές.
Η πρωτοπορία της Αμερικής
Στη Βρετανία, το σύστημα του Co-op ήταν πρωτοπόρο στον εκσυγχρονισμού του συστήματος αυτοεξυπηρετούμενης πώλησης στην Ευρώπη. Οι διευθυντές έφθασαν μέχρι την Αμερική μεταπολεμικά (το 1947) για να δουν τη ριζοσπαστική ιδέα σε πλήρη εφαρμογή. Γιατί, ναι, η Αμερική είχε προηγηθεί στο αυτοξυπηρετούμενο εμπόριο, καθώς ο Clarence Saunders το είχε συστήσει στο αμερικανικό κοινό το 1916, πουλώντας προσυσκευασμένα τρόφιμα στο πρώτο του σούπερ μάρκετ “Piggly-Wiggly”, με σκοπό να μειώσει το κόστος και να προσφέρει χαμηλότερες τιμές. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1930, άλλοι λιανοπωλητές αντέγραψαν γρήγορα την ιδέα και τέτοια καταστήματα έγιναν κοινά σε όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Saunders είχε και την ιδέα για τα καλάθια (τότε ήταν φτιαγμένα από λυγαριά), τις ετικέτες τιμών στα προϊόντα, τα ταμεία και τα καροτσάκια για τα ψώνια.
Οι πρώτες εντυπώσεις
Η αυτοεξυπηρέτηση ήταν αρχικά κάπως τρομακτική και μπερδεμένη για τους αγοραστές που είχαν συνηθίσει να έχουν προσωπική σχέση με τους καταστηματάρχες τους. Το να βάζουν οι ίδιοι τα ψώνια στο καλάθι ήταν για κάποιους σχεδόν σαν κλοπή! Όμως, με μια ευρεία γκάμα προϊόντων σε ευδιάκριτη έκθεση, φθηνότερες τιμές και ταχύτερα ψώνια, οι νοικοκυρές δεν άργησαν να αγκαλιάσουν την ιδέα.
Μέσα σε μια δεκαετία, σούπερ μάρκετ αυτοεξυπηρέτησης λειτουργούσαν σε όλη τη χώρα. Το 1948, την ίδια χρονιά με την Co-op, η Tesco, που αρχικά είχε ιδρυθεί το 1919 ως ένας πάγκος αγοράς που πουλούσε είδη παντοπωλείου στο Hackney του Λονδίνου, άνοιξε το πρώτο της κατάστημα αυτοεξυπηρέτησης στο St Alban’s του Hertfordshire.
Η Marks & Spencer δοκίμασε επίσης την ιδέα το 1948 στο υποκατάστημά της στο Wood Green του Λονδίνου, πριν η αυτοεξυπηρέτηση καθιερωθεί σε όλα τα καταστήματά της, τη δεκαετία του 1950.